به گزارش خبرنگار وسائل، «جهانی سازی و همگرایی کشورهای اسلامی» به قلم محمد رحیم عیوضی در پنج فصل به همت دانشگاه عالی دفاع ملی در ۲۷۷ صفحه به رشته تحریر درآمده است.اگر چه ادبیات گستردهای پیرامون امنیت و تحول مفهومی آن در عرصه روابط بین الملل وجود دارد، ولی در خصوص امنیت بین المللی برای کشورهای جهان سوم و به ویژه برای جهان اسلام ادبیات ضعیف و محدودی وجود دارد.
در خصوص امنیت و روند تحول آن از امنیت ملی به امنیت بین الملل و سپس امنیت جهانی و همچنین تحول گفتمانی امنیت از گفتمان امنیت مثبت که آن هم در برگیرنده دو موج مطالعاتی مدرن و فرامدرن میباشد.
مفاهیم، قدرت، همگرایی
فصل اول «جهانی سازی، امنیت و همگرایی»: امروزه بحث از فرهنگ جهانی مطرح است که ویژیگی اساسی آن جنبه فراملی و مشترکش میباشد. در عصر جهانی شدن فرهنگ، تمرکز بر سیاستهای فرهنگی و ارتباط موثر فرهنگی از اعتبار ویژهای برخوردار است. به ویژه در برابر فشار سنگین فرهنگ جهانی برای از میان بردن فرهنگهای بومی و محلی.
در پی فروپاشی نظام دو قطبی و پدیدار شدن فرآیند جهانی شدن، دولتها آسیب پذیر، حاکمیتها محدودتر شده و اقتدار دولتها با چالشهای اساسی مواجه گردید. دیده جهانی شدن ما را بر آن میدارد تا پیرامون مفهوم دولت باز اندیشی نمائیم.
یکی از حوزههای عمده مفهوم سازی در روابط بین الملل میتواند در مورد جهانی شدن و نظریه دولت باشد. دولتها در پرتو پدیده جهانی شدن از لحاظ خارجی با پنج چالش عمده حاکمیتی مواجه شده اند که عبارتند از: ۱-حاکمیت تسلیحاتی ۲-حاکمیت اقتصادی ۳-سازمانهای فرا ملی و بین المللی ۴-تصمیم گیری ۵-فرهنگهای جهانی و فرا ملی.
از اواخر دهه هشتاد میلادی تا کنون، نظریههای جریان اصلی روابط بین الملل که تاکید بر دولت به عنوان بازیگر اصلی محیط بین الملل داشتند با چالشهای فکری و عینی متعددی مواجه شدند و زمینه برای ارئه دیدگاههای جدیدی در روابط بین الملل فراهم گردید از جمله: نظریه انتقادی بین المللی و نظریه پست مدرنیسم.
به طور کلی با روند تحولات بین المللی در عرصه نظری و عملی میتوان اذعان کرد که مفهوم دولت دچار دگرکونیها و چالشهای جدی شده و تعریف و مفهوم جدیدی از دولت را میتوان دریافت کرد. این تغییر و دگرگونی در مفهوم دولت، با تحول اساسی در واقیات بنیادین بین المللی و همچنین نظریههای بین المللی همراه بوده است.
فصل دوم «امنیت، قدرت و همگرایی در روابط بین الملل»: در بررسی تحول مفهوم امنیت، اگر چه دوره زمان پیش از جنگ دوم، کتابها و مقالات بسیاری در مورد امنیت نوشته شده است، ولی مطالعه امنیت ملی به طور جدی در طول دوره جنگ سرد، تکوین و تحکیم یافت.
مفهوم امنیت بین الملل که در قالب موج مطالعاتی امنیتی، از اوایل دهه ۱۹۸۰ در روابط بین الملل مطرح میشود همراه با ایده وابستگی متقابل و برقراری رژیمهای بین المللی همراه میگردد.
برای تامین امنیت چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی دیدگاهها و نظریههای مختلفی وجود دارد از جمله: ۱-نظریه واقع گرایی که بر پایه دولت گرایی، بقا و خود یاری حرکت میکند ۲-نظریه نوواقع گرایی، این نظریه ضمن تاکید بر فقدان اقتدار مرکزی، سطح تحلیل را نظام بین الملل قرار میدهد و معتقد است که ساختار نظام بین الملل نوع و قواعد بازی را مشخص میکند و خود را بر دولتها تحمیل میکند.
نظریه دیگری که مورد بررسی قرار گرفته نظریههای همگرایی در روابط بین الملل است که در ذیل دو نظریه مورد بررسی قرار گرفته است: ۱-نظریه همگرایی به عنوان یک وضعیت ۲-نظریه همگرایی به عنوان یک فرآیند.
یکی دیگر از نظریههای مهم در دهههای اخیر در روابط بین الملل سازه انگاری است که تنها از نظر فهم نوینی که به ما از روابط بین الملل در بعد محتوایی آن میدهد، اهمیت دارد بلکه از این نظر که تلاس در حوزه فرا نظری دارد از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در هر حال، از نظر سازه انگاران، هویت دولتها نه تنها ثابت و مسلم و از پیش فرض شده نیست بلکه امری تاریخی، حادث، متحول و در نتیجه قابل دگرگونی است. همچنین از نظر سازه انگاران، نهادهای بین المللی هم اغلب تجسم معنای مشترک ملی و تجویزی هستند آنچه منطق مشروع برای رفتار در چارچوب آنها است باید بر اساس این معانی توجیه شود.
وضعیت و همگرایی جهان اسلام
فصل سوم «روند تحلیل همگرایی در جهان اسلام و فرآیند جهانی شدن»: در طول تاریخ بعد از اسلام همواره مسلمانان و به ویژه اندیشمندان و علمای اسلامی تلاش کرده اند تا به لحاظ فرهنگی قبایل، گروهها و جوامع اسلامی را به یکدیگر نزدیک نمایند.
برای بررسی وضعیت همگرایی فرهنگی در جهان اسلام، اقدامات و دستاوردهای فرهنگی سازمان کنفرانس اسلامی به عنوان عالیترین نماد همکاری و هماهنگی بین کشورهای اسلامی میتواند ابزار مناسبی باشد.
مهمترین این اقدات شامل موارد ذیل میباشد: ۱- شکل گیری دانشکاهها و مراکز فرهنگی در سطح کشورهای اسلامی از جمله: سازمان جهانی اسلامی زن و نقش او در جامعه اسلامی و موسسه اسلامی ترجمه در خارطوم.
۲-شکل گیری نهادهای فرهنگی و علمی در سطح کشورهای اسلامی که مهمترین آنها شامل: ۱-سازمان علمی، آموزشی، فرهنگی اسلامی (آیسکو) ۲-مرکز پژوهشی تاریخ، هنر و فرهنگ سازمان کنفرانس اسلامی ۳-مجمع فقه اسلامی، است.
اساسا همگرایی سیاسی در نهادها و یا سیاستهای واحدهای سیاسی مطرح میگردد. یکی از تلاشها برای همگرایی بین کشورهای اسلامی، ایجاد سازمان کنفرانس اسلامی بود و مهمترین اهداف سیاسی این سازمان، تحکیم همکاری بین اعضا، حمایت از اماکن مقدسه و حمایت از مبارزات مردم فلسطین و همه مردم مسلمان، امحای نژاد پرستی و حمایت از صلح و امنیت بین المللی بود.
واقعیت این است کشورهای اسلامی تاکنون توفیق قابل ملاحظهای در تحقق هدف همگرایی سیاسی نداشته اند که در تحلیل ناکامی به این نکات اشاره میشود: ۱-عدم برخورداریاز قدرت اجرایی ۲-عدم برخورد محتوایی با پدیدههای جاری و مشکلات مسلمانان ۳-تبعیض و عدم مساوات بین اعضا ۴-رقابت بین اعضا برای اعمال نفوذ بر سیاسیتهای سازمان ۵-عدم استقلال سیاسی و اقتصادی اعضا
همچنین همگرایی اقتصادی و امنیتی همچون همگرایی سیاسی در بین کشورهای اسلامی برای کشورها در بر نداشت که به عوامل بیرونی و درونی از جمله کشورهای قدرتمند و عدم وجود اعتماد بین کشورهای اسلامی میتوان نام برد.
اما به طور کلی راههای تقویت همگرایی امنیتی در جهان اسلام در سطح ملتها را در زمینههای مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی به شرح ذیل میتوان نام برد: ۱- زمینه فرهنگی: آگاه نمودن تودههای مردم از ابعاد تهاجم و ایده ها، توسعه منطق گفتگو بین نخبگان فکری، مذهبی، ترویج روح اجتهاد و تقویت نقش علما و ...
۲-زمینه سیاسی: تلاش در جهت ایجاد وحدت و حذف عوامل تفرقه، تقویت جنبش بیداری اسلامی. ۳-زمینه اقتصادی: ایجاد بازار مشترک اسلامی، ایجاد اتاق مشترک کشورهای اسلامی.
موانع همگرایی امنیتی در جهان اسلام بدین شرح است: ۱-ضعف نهادهای اندیشه ساز و نخبه پرور در جهان اسلام ۲-اختلاف داخلی در کشورهای اسلامی ۳-اختلاف میان کشورهای اسلامی ۴-عوامل فرا منطقهای ۵-وجوه دولتهای ورشکسته ۶-فقدان رهبری واحد در سطح جهان اسلام
فصل چهارم «جهانی سازی و همگرایی امنیتی در جهان اسلام»: گرایش به جهانی شدن نخست در ادیان الهی بروز کرد به طوری که ادیان بزرگ الهی مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام، سودای جهانی سازی داشتند.
علاوه بر ادیان بزرگ الهی، ایدئولوژیهای فراگیر نوین نظیر مارکسیسم و کاپیتالیسم نیز مدعیان حکومت جهانی مطرح شده اند؛ و همچنین نظام سرمایه داری از دیگر مدعیان جهانی کردن ایدئولوژی خود است که به تفصیل در این بخش به آن پرداخته میشود.
در پی گسترش فرآیندهای جهانی شدن به عنوان یک پروسه و حتی جهانی شدن به عنوان یک پروژه یا همان جهانی سازی، علیرغم اینکه از اعمال مانند فرآیند دموکراتیک و دموکراسی خواهی و آزادیخواهی جهانی شده است. ولی مذهب همچنان کنترل خود را بر بخشهای مهمی از تفکر و اندیشه بشری حفظ نموده و درصدد گسترش این کنترل میباشد.
فوکویاما با پایان جنگ سرد هدف غایی و مشترک بشریت را، لیبرال دموکراسی تلقی میکند و نظریه پایان تاریخ خود را اعلام میکند و اسلام را تهدید جدی تلقی نمیکند. اما هانتینگتون در نظریه برخورد تمدن ها، بحث تقابل و برخورد بین اسلام و غرب را تا حد زیادی عینیت میبخشد و میگوید به تدریج تمدنها بازیگران اصلی نظام بین المللی خواهند شد.
به هر حال جهان اسلام در فرآیند پروژه جهانی سازی به عنوان دیکری و دشمن جدید در حال ساخته شدن است. این تلاش به ویژه بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر از شدت بیشتری برخوردار گردید.
فصل پنجم «موانع و چالشهای جهانی سازی در همگرایی امنیتی جهان اسلام»: موانع همگرایی امنیتی جهان اسلام در سه سطح دولتها (در پارادایم دولت محور که هسته مرکزی امنیت دولت میباشد هر گونه حرکت اسلام گرایانه متکی به اسلام ناب به عنوان یک اقدام ضد امنیتی تلقی میشود)، نهادها (به واقع جهان اسلام علیرغم داشتن نهاد سیاسی بین المللی سازمان کنفرانس اسلامی، فاقد خواست سیاسی میباشد و فاقد یک وحدت رویه سیاسی برا تهیه دستور العمل مشترک میباشد) و ملت ها.
چالشهای جهانی سازی در همگرایی امنیتی جهان اسلام هم در سه سطح دولت ها، نهادها و ملتها در این فصل تبیین میگردد. در ادامه روند تبیین همگرایی امنیتی در جهان اسلام با تاکید بر محوریت جمهوری اسلامی به شرح ذیل ارائه میگردد:
۱-تلاش برای تغییر قاعده بازی در سطح اسلام از اقتصادی و سیاسی به فرهنگی و هویتی ۲-اولویت دادن به ارتباطات گسترده فرهنگی با کشورها و ملتها به منظور تقویت هویت مشترک ۳- تدوین جدید ارتباطات فرهنگی بین المللی جمهوری اسلامی با جهان اسلام.
نتیجه گیری: اگر شناخت کشورها از یکدیگر زیاد بود و آنها پیرامون مشترکات فرهنگی، دینی از وحدت نظر و عقیده، قوی برخوردار بودند ایده آلترین شکل امنیت منطقهای که در پرتو همگرایی کل جهان اسلام ظهور میافت.
جهانی سازی که به دنبال جهانشمول کردن ارزشهای غربی است در جهان اسلام با مقاومت جدی مواجه شده و همین مقاومت سلبی، موجب تقویت هویت اسلامی شده و محیط فرهنگی و نهادی جهان اسلام را تحت تاثیر قرار داده است؛ بنابراین جمهوری اسلامی ایران میبایست در دو جهت در مسیر تحکیم همگرایی امنیتی در جهان اسلام حرکت کند: ۱-بعد سلبی تقویت همگرایی امنیتی ۲-بعد ایجابی تقویت همگرایی اسلامی./601/241/ح